Na-isoleren op de goede manier

Westland 26.04.2023 - Na-isoleren op de goede manier. Verduurzamen in harmonie met de natuur, het kan.

Hoe kunt u verstandig en veilig na-isoleren van uw woning? Door isoleren draagt u bij aan de energietransitie en minder klimaatopwarming. Ook in Westland wordt er steeds meer aan isolatie van huizen en gebouwen gedaan, een royale subsidie van de gemeente (2023) en het Rijk stimuleert dit nog extra. Toch zijn er veel zorgen over dit na-isoleren want het gaat vaak niet goed en leidt dan tot natuurschade en soms ook tot schade aan de woning. Bij (na)isoleren van daken en gevels en ook het bouwen van stellages in het broedseizoen of het leggen van zonnepanelen, verliezen dakbroeders zoals de gierzwaluw en vleermuizen vaak hun leefplek. Ze kunnen gewond raken of zelfs sterven. Dat wil natuurlijk niemand. De gemeente moet zorgen dat dat niet gebeurt.

Vleermuis dood door isolatiekorrels, foto Natasja Groenink.

1 Beschermde soorten

De gemeente moet meer doen aan voorwaarden bij isoleren, en vogels als de gierzwaluw, vleermuizen en natuurbescherming serieus nemen. Dat gebeurt (in Westland) nu onvoldoende. Een soortenmanagementsplan (SMP) kan veel problemen voorkomen, de gemeente moet simpelweg inventariseren welke soorten ergens leven, dus in kaart brengen.

Via de Provincies komt er wel een isolatieprotocol waardoor gemeenten natuurwaarden moeten inventariseren via ecologisch onderzoek, maar daarop wachten duurt te lang. Het is essentieel dat gemeenten precies vastleggen waar de nesten van beschermde soorten zitten en waar broedkolonies (kraamkamers) van vleermuizen zich bevinden.

Veelal is dit juist in de oudere huizen, juist die huizen worden nu geïsoleerd. Een enkel kraamverblijf van een vleermuizensoort in woningen heeft meer dan 100 dieren. Wordt dit dood geïsoleerd dan is dat een enorme klap voor een soort en kan lokaal tot uitsterven leiden. Hier zou isolatie achterwege moeten blijven. De gemeente zou eigenaren hiervoor kunnen compenseren.

Bewoners kunnen zelf al nagaan of ergens poepsporen te zien zijn of dat er minuscule keuteltjes op vensterbanken of langs muren liggen, een teken van aanwezigheid van gierzwaluwen, huismussen of vleermuizen. Deze diertjes en hun nestplekken zijn jaarrond beschermd.

Gat bij een kantpan, voor vleermuis en gierzwaluw geschikt, foto Aad van Uffelen.

2 Vleermuizen en gierzwaluwen zijn nuttig en onschuldig

Mensen zijn soms bang voor vleermuizen en er heerst bijgeloof. In werkelijkheid zijn vleermuizen uiterst nuttige en volkomen onschuldige diertjes. Ze knagen nergens aan en brengen geen schade aan huizen of gebouwen. Als de omstandigheden erg ongunstig zijn en er een grote kolonie vleermuizen zit, kan er enige overlast door geur of uitwerpselen ontstaan, daar zijn oplossingen voor. Vleermuizen in Nederland leven van insecten, deze vangen ze ‘s-nachts in de lucht. Bekende huis bewonende vleermuizen zijn: de laatvlieger, de gewone dwergvleermuis en de meervleermuis. Vleermuizen zijn met een batdetector te traceren.

Ruige dwergvleermuis, foto Kees Mostert

Onderzoek van Nature Today / zoogdiervereniging (2023) geeft aan dat de laatvlieger heel moeilijk is te traceren. De oorzaak van afname van deze soort ligt bijna zeker in verlies van verblijfplaatsen in gebouwen. Na-isoleren is de hoofdoorzaak. Laatvliegers maken gebruik van meerdere verblijfplaatsen. 80 % van de laatvliegers verblijven in spouwmuren. Toegang vinden ze vaak via kantpannen. Vleermuiskasten zijn voor laatvliegers niet geschikt. Daarom moeten open spouwmuren worden behouden. De zoogdiervereniging vreest dat veel vleermuizen levend worden begraven door na-isolatie van spouwmuren.

Gierzwaluwen zijn ook onschuldige en zeer nuttige diertjes. Het zijn interessante vogels die hun hele leven in de lucht leven en alleen in de broedtijd landen, het zijn dakbroeders. Omdat ze geen geschikte pootjes hebben om op takken of de bodem te zitten, eten, slapen en paren ze in de lucht. Ze broeden onder dakpannen, goten en in kieren van gebouwen. Ze maken niets kapot en bouwen vrijwel geen nest. Soms maken ze gebruik van oude huismussennesten. De gierzwaluw is een van de meest spectaculaire vogels, ze verlossen ons, net als vleermuizen, van duizenden (steek)muggen en insecten. Ze arriveren medio april en vertrekken na het broedseizoen juli/augustus weer naar zuidelijk Afrika.

Gierzwaluwen die achter een goot nestelen, foto Aad van Uffelen

3 Wet natuurbescherming (Wnb)

Alle vogelsoorten en hun nesten zijn beschermd in het broedseizoen en als ze daarbuiten broeden ook. Nest- en verblijfplaatsen van soorten zoals de gierzwaluw, huismus en vleermuis zijn jaarrond beschermd. De Wet natuurbescherming (Wnb) is hier duidelijk over, eist ecologisch onderzoek en soms (mitigerende) maatregelen. Dit gebeurt, zeker bij particulieren, vrijwel niet. Daarbij lopen burgers en bedrijven vaak onbewust het risico van het opleggen van bestuursrechtelijke sancties, zoals last onder dwangsom, bestuursdwang, intrekking van een vergunning, ontheffing en certificaten en een bestuurlijke boete.

Onder de Wnb zijn er drie beschermingsregimes met elk hun eigen verbodsbepalingen. De drie beschermingsregimes zijn gebaseerd op:

1. soorten van de Vogelrichtlijn (1979)
2. soorten van de Habitatrichtlijn (1992;) : het Verdrag van Bern (1979; en het Verdrag van Bonn (1979); (Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals)
3. soorten die vanuit nationaal oogpunt beschermd worden, de zogenaamde ‘Andere soorten’. (Een gemeente kan ook voor een soort extra bescherming opleggen.)

Totaal worden in Nederland ca. 700 vogelsoorten en 230 andere Europese en nationale soorten beschermd. Voor alle beschermingsregimes is het verboden om exemplaren opzettelijk te doden, te vangen of voortplantingsplaatsen of rustplaatsen opzettelijk te beschadigen, te vernielen of weg te nemen. Ook geldt voor beschermingsregimes 1 en 2 dat opzettelijke verstoring ook strafbaar is. In aanvulling op deze drie beschermingsregimes is er voor zowel beschermde als niet-beschermde soorten sprake van zorgplicht. De zorgplicht houdt in dat eenieder voldoende zorg draagt om schade aan in het wild levende planten, dieren en hun directe leefomgeving te voorkomen dan wel te beperken.

4 Natuurinclusief

De goede boodschap is dat er meer aandacht komt voor natuurinclusief bouwen, verbouwen en inrichten, helaas nog niet in alle gemeenten verplicht, ook Westland loopt achter. Bij nieuwbouw en soms bij renovatie kunnen neststenen worden ingebouwd of nestkasten aangehangen, of zelfs speciale voorzieningen gemaakt. Deze moeten wel op de juiste manier worden geplaatst en ontworpen.

Bij grote projecten wordt er vaker vooraf ecologisch onderzoek uitgevoerd waarbij natuurwaarden worden geïnventariseerd. Verstandig want doet men dit niet dan is de kans dat een project soms jaren vertraging oploopt. Het is ook verplicht vanwege de Wnb om deze controle vooraf uit te voeren en eventueel mitigerende maatregelen te treffen. In Westland doet Woningcorporatie Wonen wateringen dit al. Maar wel belangrijk is om naast mitigerende maatregelen zoals bij sloop, dan bij nieuwbouw ook te zorgen voor ingebouwde nestgelegenheid, helaas gebeurt dat meestal niet en dan zijn de maatregelen niet effectief. Hier kan een gemeente dwingend optreden. Er zijn waarnemingen nodig om nestplekken te vinden, soms helpen poepsporen en openingen in gevels, bij goten en daken ook. Natuurlijk Westland is actief met zoeken naar nestplekken van gierzwaluwen.

Mitigerende maatregelen voor vleermuizen; Wonen Wateringen, foto Aad van Uffelen

5 Muren en daken zijn knelpunten

Zomaar een muur volspuiten met isolatiemateriaal kan dus echt niet meer. Toch gebeurt het volop bij particulieren. Het zijn juist de particulieren die vaak niet op de hoogte zijn van wet- en regelgeving. Helaas doen veel isolatiebedrijven geen gedegen onderzoek, hooguit boren ze een gaatje om te zien hoe de aanwezige isolatie eruitziet, maar dat is meer voor de vorm, ze ontdekken er geen vleermuizen mee en naar gierzwaluwen wordt ook niet gekeken. Isoleren en aanleg van zonnepanelen is een lucratieve bezigheid en sommige bedrijven houden zich niet aan de Wnb. Kies daarom altijd voor een hoog gecertificeerd bedrijf dat goed bekend staat en stel vragen.

6 De gemeente, zorgplicht en het SMP

Het is voor particulieren kostbaar een ecologisch onderzoek te doen, daarom gebeurt het niet. Helaas wordt er veel illegaal geïsoleerd. Beter is dat de gemeente zorgt voor onderzoek naar natuurwaarden en een soortenmanagementsplan (SMP) ontwikkelt. In het kader van allerlei activiteiten, werkzaamheden, bouwprojecten, sloop etc. is dit een goede manier om ervoor te zorgen dat (beschermde) (in gevaar zijnde) soorten vogels, vleermuizen e.d. de juiste bescherming krijgen. Het idee is op gebiedsniveau te onderzoeken welke soorten en waar, verblijven. Denk aan locaties van gierzwaluwen en huismussen, maar ook de locaties van kraamgroepen van vleermuizen en hun zomer- en winterverblijven. Via gebiedsonderzoek en passende maatregelen hoeft er dan niet door elke particulier een kostbare ecologische toets te worden gedaan; indien hiervoor ontheffing bij ODH (in Zuid-Holland: Omgevingsdienst Haaglanden) kan worden verkregen. Duidelijke regelgeving en handhaving is van belang.

Een woningcorporatie of andere huizenverhuurder kan eenvoudig voor al hun bezit een SMP laten maken. Een gemeente kan dat ook doen voor hun gebouwenbezit. Een gemeente kan nog verder gaan en per wijk of gebied een SMP te maken, dan zijn de particuliere woningen ook gelijk meegenomen. Een SMP maken kost minimaal twee jaar en vaak langer. De Provincie moet SMP’s wel goedkeuren.

De gemeente en/of woningcorporaties kunnen eenvoudig zorgdragen voor leefgroepen vleermuizen en dakbroeders. Voer werkzaamheden alleen uit in de juiste periode van het jaar om verstoring te voorkomen of weet zeker dat er geen verstoring plaatsvindt. Van belang is ook dat de isolatiebedrijven dit probleem onderkennen en meewerken. Via een ontheffing, maar wel met (mitigerende) maatregelen kan er snel worden verduurzaamd. Zo kan veel leed worden voorkomen.

Voorkom verstoring van broedende vogels of leefplekken van de vleermuis of gierzwaluw , foto Aad van Uffelen

7 Verplichting van de woningeigenaar en de gemeente

De woningeigenaar dient de wet te kennen (Wnb) en daarnaar te handelen. Gemeenten moet uniforme voorwaarden hebben waaraan de woningeigenaar moet voldoen om te kunnen isoleren.

Provincies moeten als bevoegd gezag kunnen handhaven. Die handhaving gaat via de OZHZ (omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid). Dit kan via https://www.ozhz.nl/themas/natuur/misstand-schade-of-verstoring-gezien/#doe-een-melding. Bij dringende zaken kan gebeld worden met de milieutelefoon: 0888 333 555.

Ook isolatiebedrijven moeten de woningeigenaar wijzen op de Wnb. Gemeenten moeten bij verstrekken van isolatiesubsidie dit ook doen. Zij allen hebben zorgplicht naar de natuur en de leefomgeving.

Tijdens het broedseizoen, of bij winterrust van vleermuizen werken aan de plek waar ze wonen is niet juist. Plan werkzaamheden in de veilige periode. Doe dit ook als een oude boom moet worden gesnoeid of gekapt want ook daar zitten soms vleermuizen in en soms zelfs een uil.

Doe werkzaamheden alleen in het veilige seizoen of doe tijdig vooraf een ecologische controle, foto Aad van Uffelen

8 Weren van vogels op daken

We zien ook dat eigenaren van woningen of gebouwen er steeds meer aan doen om vogels zoals kauwtjes en vleermuizen te weren van hun gebouw. Om veiligheidsredenen is het verstandig te voorkomen dat onder zonnepanelen vogels kunnen gaan broeden. Al zijn ecologen daar best enthousiast over want er ontstaat een nieuwe kans om te nestelen voor soorten als de huismus, het kauwtje en misschien nog wel meer soorten zoals de duif. Tevens een mooie plek om je te verbergen voor roofvogels. In hoeverre nestmateriaal insecten aantrekt zoals torren, motten, kevers en vogelmijten is niet precies bekend. Leven er steenmarters in de buurt dan kunnen die wellicht ook het dak betreden om eieren of jongen te stelen. Nestmateriaal kan de koeling verstoren en in theorie kunnen sommige vogels/dieren aan de kabels knagen. Dat kan leiden tot risico op brandgevaar, nog los van minder opbrengst van de panelen. Controleer voor het aanleggen van panelen of er onder dakpannen nesten zitten zoals van de huismus of gierzwaluw.

Bij aanbrengen van zonnepanelen wordt zelden gecontroleerd op aanwezigheid van nesten of leefplekken, foto Aad van Uffelen

Rondom zonnepanelen worden wel kunststof of metalen strips aangebracht ter wering van de vogels. Sommige van die producten belemmeren echter ook de vrije doorstroming van lucht en daarmee van koeling van de panelen. Controleer of uw opstalverzekeraar dit wel of niet goed vindt. Dit soort strips worden ook wel aangebracht onder dakpannen en we zien systemen om te voorkomen dat bijvoorbeeld kauwtjes in de goot gaan broeden. We zien ook dat soms Pur of kippengaas wordt gebruikt ter wering. Indien dat echt noodzakelijk is breng dan minstens nestkasten aan voor soorten als de gierzwaluw, huismus, spreeuw en vleermuis. Besef dat veel soorten afhankelijk zijn voor hun voortbestaan van de mens. Als er wordt gebroed onder zonnepanelen is het verboden (Wnb) de nesten weg te halen.

Dakgootgaas, foto Aad van Uffelen

9 Goed en veilig isoleren, het kan wel

Er is een grote verscheidenheid aan isolatiebedrijven, maar welke zijn verantwoord bezig en leveren kwaliteit? Het is gemakkelijk even een gaatje te boren, alles vol te spuiten, of onder vloeren een laag aan te brengen. Het dak beter isoleren kan ook vaak van binnenuit. Van buitenaf is het ingewikkelder. Soms is na-isoleren niet verstandig, dat kan liggen aan de bouwconstructie, zachte steen of andere oorzaken.

De opdrachtgever moet zelf zorgen dat bij bodemisolatie onder de vloer alle rommel daar wordt verwijderd en moet zorg hebben voor kabels en leidingen. En kunt u na het isoleren nog wel onder de vloer? Ook zijn spouwmuren vaak niet goed afgesloten en soms van boven open. In die gevallen zullen in de spouw ingespoten isolatiekorrels naar buiten komen en de omgeving vervuilen met alle nare gevolgen van dien. Als het werk niet goed wordt gedaan kan de isolatie verzakken, verwaaien en ontstaan er na enkele jaren problemen zoals natte muren, koude gaten etc. Hoe permanent en zinvol is die spouwisolatie dan?

De Venin Isolerend Nederland (Vereniging van Erkende Na-Isolatiebedrijven in Nederland) is een organisatie van professionele gekwalificeerde isolatiebedrijven. Zij onderzoeken of een woning natuurvrij is en anders isoleren zij niet. Zij werken samen met provincie Utrecht en het netwerk Groene Bureaus (ecologen) aan een pré-SMP (Soorten Management Plan). Dat beschrijft het protocol om de gebouw bewonende diersoorten te beschermen en de verduurzaming zo goed mogelijk uit te voeren.

Provincie ZH neemt dit SMP over omdat het te lang duurt voordat gemeenten zelf een SMP hebben; de natuurschade is anders te groot. Indien de gemeente al een SMP heeft is het onderzoeken van een individuele woning, in de veel gevallen, niet meer noodzakelijk omdat het onderzoek en de compensatie is meegenomen in het proces om tot een SMP te komen.

Ook werken de ministeries van BZK en LNV samen met de VNG (Nederlandse gemeenten), IPO (Nederlandse provincies), de isolatiesector en ecologen aan een op de huidige pré-SMP gebaseerde SMP die landelijk kan worden ingezet.

De Pré-SMP loopt vooruit op een volwaardige en heeft een looptijd van 2 jr. Het gaat om een gebiedsgerichte ontheffing voor alleen particuliere grondgebonden woningen welke een energielabel C t/m G hebben en vóór 1992 zijn gebouwd. Deze regelgeving omvat de isolatie van spouw-, binnen- en buitenmuren, de borstwering, het dak en het plaatsen van zonnepanelen.

Een van de (nieuwe) voorschriften is dat als een dak bij na-isolatie niet meer toegankelijk is voor vogels, er aan de woning minimaal vier nestkasten voor gierzwaluw/huismus moeten worden geplaatst aan de schaduwzijde van de woning. Als de spouw na de isolatie niet meer toegankelijk is voor vogels of vleermuizen, moeten er twee vogel- en/of vleermuisvoorzieningen per woning geplaatst worden.


Twee gierzwaluwkasten aan een woning, foto Aad van Uffelen

Voor vleermuizen kunnen speciale vleermuispalen dienst doen als verblijfplaats, foto Aad van Uffelen

Dit document geeft veel duidelijkheid voor Natuurvriendelijk na-isoleren van woningen.

Veel bij VENIN aangesloten isolatiebedrijven volgen nu ook een cursus voor natuurvriendelijk isoleren. Ook werken ze aan een BRL (Beoordelingsrichtlijn) natuurvrij isoleren. Vraag altijd het bedrijf van uw keuze naar certificering voor isolatiewerkzaamheden, bij SKG IKOB of bij Insula-Certificatie.

10 Waar kunnen gierzwaluwen, huismussen of vleermuizen zitten?

De meest voorkomende plekken zijn de volgende:

Onder loodslab
Onder/achter de goot
Onder een kantpan
Onder een nokpan
Onder een willekeurige dakpan
Bij een schoorsteen In de spouwmuur
In kieren of een gaatje in de gevel
Op de zolder van oude woningen
Achter een raamluik.

Van de achttien in Nederland voorkomende vleermuissoorten, bewonen er tien vaak ruimtes in muren en onder daken. Vooral in spouwmuren en ruimtes onder dakpannen. Vleermuizen zitten vaak tussen 1 en 6 meter hoogte.

Jonge gierzwaluw kijkt naar de wereld, vlak voor het uitvliegen, foto Aad van Uffelen

Plekken waar kan worden genesteld, foto’s Aad van Uffelen

11 Samenwerken en samenleven

Door samen op te trekken kan een snelle verduurzaming van woningen plaatsvinden en worden de dieren beschermd. Tot slot is het belangrijk dat er bij renovatie waar mogelijk voldoende (grote) ingebouwde neststenen of aangehangen nestkasten worden geplaatst. Bij nieuwbouw moet inbouwen de norm worden.

Samenvattend zijn visie, beleid, een SMP en stappenplannen nodig om een duurzame gemeente te worden in harmonie met de natuur. Isoleren en na-isoleren kan goed samengaan met beschermen, dat moet lukken. Samenwerken en met de natuur samenleven is de beste garantie op een leefbare toekomst. De gemeente moet hierin voorgaan.

12 Voor meer informatie:

https://www.zoogdiervereniging.nl/duurzaamheidenvleermuizen

https://gierzwaluw.website/Bescherming.html

https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/meervleermuizen-en-isolatie

https://nos.nl/artikel/2465583-nieuw-natuurplan-moet-vleermuis-van-isolatiedood-redden

https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/meervleermuis-betaalt-prijs-verduurzaming-woningen

Nature Today | Waar overwinteren laatvliegers?

Venin: www.isolerendnederland.nl/

Aad van Uffelen is actief bij Natuurlijk Westland en Platform Groen Westland.